Bursalı Sadrazam Gazi Ahmed Muhtar Paşa

Kerim Bayramoğlu

Bursa'nın Habiboğlu mahallesinden, Katırcıoğlu Lakabı ile tanınan Soylu bir ailenin çocuğu olarak  1 kasım 1839 yılında Bursa'da dünyaya geldi. Babası Bursa'nın tanınmış ipek kumaş imal ve ticareti ile uğraşan Hacı Halil Ağa, annesi Zekiye Hanımdır. Hacı Halil Ağa 1845 yılında vefat edince küçük yaşta babasız kalan Ahmed Muhtar, büyükbabası Hacı İbrahim Ağa tarafından yetiştirilir. Hacı İbrahim Ağa Bursa İpekçiler Loncası'nın başı olup, varlıklı biriydi. Torunun askeri okula girmesini isteyerek 1851 yılında Bursa Askeri İdadisi'ne (Bursa Işıklar askeri Lisesi) kayıt ettirir.

(1851 yılında kayıt olduğu Bursa Askeri İdadisi)

Beş yıllık bir eğitimden sonra, İstanbul giderek 12 Haziran 1856 yılında Harp okuluna girer. Buradaki kayıt defterine 'Ahmed Muhtar Efendi bin Hacı Halil Başçı' (Hacı Halil oğlu Ahmed Muhtar Efendi, Başçı mahallesi) olarak kaydedilir. Dört yıllık başarılı bir eğitim ve öğretim hayatı geçirir, öyle ki yüz kırk kişilik sınıfın birincisi olarak 20 Mart 1860 yılında Harp Okulu'ndan birincilikle mezun olur. Teğmen Rütbesi alır, bir yıl daha harp akademisinde okuyarak 10 Mart 1861'de Kurmay Yüzbaşılığa yükselir.    

(Gazi Ahmed Muhtar Paşa yabancı konuklarıyla...)

İlk kıt'a hizmetini Hersek ve Karadağ'daki İsyanı bastırmakla görevli olan Serdar-ı Ekrem Ömer Lütfi Paşa'nın maiyetine tayin edilerek başlar. İki yıl bölgedeki askeri harekâtta başarılı görev yapar bunun sonucu olarak Kendisine Mecidi Nişanı verilir. Kurmay Yüzbaşı Ahmed Muhtar, Ağustos-Eylül 1862'de Kolağalığına terfi ettirilerek iki yıl önce mezun olduğu Harp Okuluna 'bazı fünun-u askeriye' derslerini okutmak üzere öğretmen tayin edilir. Harp okulunda ilmi ve teknik bilgileri öğrencilerine ders olarak verirken kendisini de eğitim ve fen dallarında yetiştirmeye gayret gösterir. Harp okulu öğretmenliği ona araştırma ve geliştirme imkanları sağlar. Bunun neticesinde astronomi(güneş saati) kitabı ve iki büyük atlas hazırlar ve yayınlatır.1863 yılında ulemadan Hacı Emin Efendi'nin kızı Fatma Zehra Hanım ile evlenir. Nisan 1864'de Binbaşılığa terfi ettirilir 'Fırka-i İslahiyye'' Kozandağı'nı Islaha memur birlikte Kurmay başkanı olarak tayin edilir. Bir yıl kadar bu bölgede hizmet ettikten sonra İstanbul'a döner.

ŞEHZADE ÖĞRETMENİ

Yaptığı hizmetlerdeki başarılar dönemin Padişahı Abdülaziz tarafından takdir edilir. Binbaşı Ahmed Muhtar, Ocak 1866'da Kaymakamlığa(yarbaylığa) terfi ettirilerek, Sultan Abdülaziz'in oğlu Şehzade Yusuf İzzettin Efendi'nin öğretmenliğine tayin olur. Fransa İmparatoru 3.Napolyon, ülkesinde tertip edilen Sanayi sergisi nedeniyle Sultan Abdülaziz'i de Paris'e davet eder. Bu daveti kabul eden Padişah 21 Haziran 1867'de yola çıkarak Paris'i bu arada Londra'yı da ziyaret ederek; Belçika, Almanya, Viyana, Peşte, Rusçuk, Varna yolu ile 7 Ağustos 1867 günü İstanbul'a döner.

(Sultan Abdülaziz)

Bu seyahatte Veliaht Murat, Şehzade Abdülhamit, Şehzade Yusuf İzzettin vardır. Kaymakam Ahmed Muhtar Şehzade öğretmeni sıfatı ile bu geziye katılır. Kaymakam Ahmed Muhtar Şehzade öğretmenliğinde iki buçuk yıl kadar kalır. 30 mayıs 1868'de Babıali tarafından hazırlanan Karadağ Hududunu düzeltmek ve tanzim etmek için memur komisyonuna birinci komiser olarak gönderilir. Bu görevi yerine getirmek üzere Hersek ve İşkodra taraflarına gönderilir. Askerlik bilgisi dolayısıyla, Devletin menfaatlerini koruyacak çok önemli ve kıymetli hizmetlerde bulunur.

2 Mayıs 1869'da Miralaylığa(Albaylığa)terfi eder. 9 Mart 1870'de Komiserlik görevin yanında Dar-ı Şüra-yı Askeri (Yüksek askeri meclis)üyeliğine tayin olur. 9 Eylül 1870'de Hastalanır ve Komiserlikten istifa ederek İstanbul'a döner.

(Abdülaziz'in Paris gezisi)

YEMEN'DE

Yemen'de başlayan isyan üzerine Yemen'e sevk edilecek öncü kuvvetlerin komutanlığına getirilir. Osmanlı Hükümeti öteden beri uzayan Yemen meselesini kesin olarak çözümlemek ve devletin otoritesini burada kurabilmek için Asir'e asker yollamaya karar verir. Acele olarak ihtiyat askerlerinden İstanbul'da on altı taburluk bir kuvvet toplanır. Bu kuvvetin komutanlığına Ferik Mehmet Redif Paşa, muavinliğine de 6 Aralık 1870'de rütbesi mirlivalığa(tuğgeneral) terfi ettirilerek Ahmed Muhtar tayin ettirilir. Göreve başladıktan tam dokuz yıl sonra Paşalığa yükselir. Yemen'de kurulmasına karar verilen yedinci ordu kumandanlığı ile Yemen ve Asir'in birleştirilmesinden meydana getirilen vilayetin valiliğine 10 Eylül 1871'de rütbesi Müşirliğe yükseltilen Ahmed Muhtar Paşa tayin edilir.

15 Mayıs 1873 tarihinde Yemen valiliği ve 7.Ordu Müşirliğinden alınır. İstanbul'da Nafia Nazırlığına tayin edilir. Fakat bu memuriyeti uzun sürmez.  11 Temmuz 1873'de Girit Vali ve Kumandalığı'na tayin edilir. Ancak görev yerine hareket etmeden memuriyeti değiştirilir. 2 Ağustos 1873'de 2.Ordu Müşirliğine çevrilir. Şumnu'ya(Bulgaristan) gider. Burada bir yıl kaldıktan sonra 16 Eylül 1874'de 4.Ordu Müşirliğine ve Erzurum Valiliğine atanır. 14 Aralık 1875'de ise Padişahın emri üzerine İstanbul'a çağrılır. 4.Ordu Kumandanlığı ve Erzurum Valiliğinden alınan Ahmed Muhtar Paşa o sıralarda Şehzade Yusuf İzzettin Efendi'nin kumandasında bulunan Hassa Ordusu Kurmay Başkanlığına (Erkanı Harbiye Reisliğine) ve ek olarak 17 Aralık 1875'de Bosna- Hersek Başkumandanlığı'na tayin olur.27 Aralık 1876'da Ahmed Muhtar Paşa asıl memuriyeti olan Dar-ı Şuray-ı Askeri Reisliği görevine geçmek üzere İstanbul'a çağrılır.

 'MURASSA MECİDİ NİŞANI'     

Bir yıl sonra Girit Vali Kumandanlığı'na tayin edilir. Fakat bu uzun süreli bir görev olmaz ve 4.Ordu Müfettişliği ile Erzurum'a gönderilir. 4.Ordu Komutanlığında 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında gösterdiği başarılar Ahmed Muhtar Paşa'ya gerek yurt içinde gerekse yurt dışında şöhret kazandırır. Anadolu cephesinde, savaşın başından beri Ahmed Muhtar Paşa'nın hücum ve savunma savaşlarında az sayıda asker ve imkansızlıklarla gösterdiği başarılardan dolayı, Bab-ı ali tarafından devletin şanına uygun bir biçimde ödüllendirilmesine karar verilir. Bu konu ile ilgili mazbata hazırlanarak Padişaha sunulur. Bunun üzerine 2.Abdülhamit Ahmed Muhtar Paşa'ya  'Gazi' unvanı ile bir kılıç, iki at ve Murassa Mecidi Nişanı verir. 38 yaşında bir asker için Rütbelerin en büyüğüne sahip olur Ahmed Muhtar Paşa...

29 Mart 1878'de Çatalca İstihkamları  Başkumandanlığı'ndan alınıp Genel Kurmay Başkanlığı'na tayin edilir. Bu göreve ek olarak Tophane Müşirliğine tayin olur. İsyan halinde bulunan Girit'in, Berlin Antlaşması hükmünce ıslahı görevi için 9 eylül 1878'de Girit'e gönderilir. Girit'te yaşanan İsyanı başarılı bir şekilde bastırarak  ''Halepa Sözleşmesi''ni imzaladı. Ardından Yunanistan Sınırında değişiklik yapacak Komisyona Birinci komiser olarak atandı.27 mart 1879 tarihinde 3.Ordu müşirliği ile Manastır valiliği görevine tayini olur. Karadağ sınırında yaşanan Anlaşmazlığı yatıştırmak üzere görevlendirilir.27 Ağustos 1880'de 3.Ordu müşirliği ile Manastır Valiliğinden azledildi. Ahmed Muhtar Paşanın bu azli gizli yapılır ve İstanbul'a çağrılır. İstanbul'da 'Teftiş-i Askeri Komisyonu' reis vekilliği görevine getirilir.

MISIR BUHRANI

Teftiş-i Askeri Komisyonu Reis vekili Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Alman İmparatoru'nun huzurunda yapılacak olan büyük askeri manevrayı izlemek ve 2.Abdülhamit tarafından Alman İmparatorluğu Veliahdı Wilheim ile büyükannesi İmparatoriçe Augusta'ya hediye edilen Murassa Osmani Şefkat nişanlarını götürmeye, olağanüstü elçi sıfatı ile memur edilir. 16 Eylül 1883'de İstanbul'dan vapur ile Almanya hareket edilir 2.Abdülhamit İtalya kralına da imtiyaz nişanı göndermeye karar verdiğinde, yine Gazi Ahmed Muhtar Paşayı bu göreve seçer. Osmanlı Devleti için önemli bir mesele halinde olan Mısır buhranın çözümlenmesi görevi için 22 Aralık 1885'de Mısır'a Fevkalade Komiser sıfatı ile gönderilir. Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın gönderildiği bu görev hayatının en uzun görevi olur. Mısır'a kırk altı yaşında en olgun ve verimli çağında, ünü yurt dışına kadar yayılmış bir müşir olarak gider, buradan ancak altmış dokuz yaşındayken eski bir şöhret olarak İstanbul'a döner.

SİYASİ HAYATI 

Devlet yönetiminde meydana gelen değişiklik üzerine 1908 yılında Mısır'dan İstanbul'a döner. Önemli siyasi faaliyetlere girer.13 Eylül 1908 tarihinde memleketin müdafaası ve ordularda yapılacak olan tensikat ve ıslahat işlerinin düzenlemesi amacıyla Meclis-i Meham-ı Harbiye kurulur ve Gazi Ahmed Muhtar Paşa'da üyeliğe tayin edilir. 17 Aralık 1908 günü bizzat 2.Abdülhamit tarafından Ayan ve Mebuslar Meclisi büyük bir törenle açılır. Böylece Ahmed Muhtar Paşa'nın Ayan üyeliği görevi ve siyasi hayatı başlamış olur. Aynı ay içerisinde Ayan Meclisi Reis vekilliğine getirilir. Sultan Reşat'ın Cülusunu bildirmek üzere 3 Haziran 1909 tarihinde Avrupa'ya Fevkalade Elçi olarak gönderilir.

(Sadaret Alayı-Sadrazam Gazi Muhtar Paşa ile Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, Sirkeci İskelesinde)

AYAN MECLİSİ

Fransa ve İngiltere'de Gazi Muhtar paşaya ayrı bir ilgi gösterilir. İngiltere Kralı VIII. Edward Gazi Muhtar Paşaya '' Jorj'' Nişanı takar. Aynı yılın haziran ayı sonlarında İstanbul'a dönerler. 1909 yılının sonlarında Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın hayatında değişiklikler olur. Yürürlükteki kanuna göre Müşirlerin emekliye ayrılma yaşı 68'dir. Oysa Gazi Ahmed Muhtar Paşa 70 yaşında olduğundan, 3 Aralık 1909'da emekli olur. 13 Ekim 1911'de ayan meclisinin açılmasından beri reis bulunan Sait Paşa'nın sadrazam olması üzerine boşalan ayan reisliğine geçer. Ayan Meclisi'nin açıldığı 17 Aralık 1908'den 20 Temmuz 1912'ye kadar 3 yıl 7 ay 3 gün ayan meclisinde üye, reis vekili ve reis olarak görev alır. Reis olarak elli yedi defa meclis toplantılarını yönetir. Bu süre içerisinde başta Takvim ve saat gibi konular üzerinde hazırlıklı olarak meclise gelmiş ve uzun konuşmalarda bulunmuştur. 21 Temmuz 1912'de Ayan meclisi Reisi Gazi Ahmed Muhtar Paşa Sadrazamlığa tayin edilir.

(Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın kurduğu büyük kabine)

Büyük kabine adı ile anılan tarafsız bir kabine kurar. Büyük kabine 22 Temmuz 1912 günü ilk toplantısını gerçekleştirir. İlk olarak ülkede üç yıldır devam eden örfi idareyi kaldırmak ve Arnavutluk meselesini halletmekle işe başlar. En buhranlı dönemde Sadrazamlık yapan Gazi Ahmed Muhtar Paşa mali sıkıntılarla baş ederken Trablusgarp ve Balkan savaşları patlak verir. Osmanlı ordusunun hezimete uğramaya başlaması ve Balkan savaşının başlarında uğranılan mağlubiyetler 29 Ekim 1912'de Sadrazamlıktan İstifa etmesine neden olur.

İLK SİVİL ÖRGÜTLENME ÖRNEĞİ

Gazi Ahmed Muhtar Paşa Sadrazamlıktan İstifa ettikten sonra evine çekilir. Bu süre içerisinde eser yazmakla meşgul olur. Matematik ve Astronomiye karşı büyük ilgisi vardır. Bu ilgisi ve bilgisini kitaplar yazarak paylaşır. Arabi ve Rumi takvimin terk edilip miladi takvime geçilmesinin doğru olacağını savunur. Mecliste görev yaptığı sürelerde de bu yeniliklerin gereklerini anlatır. İlk mektepten çıktığı zamanlarda kendi gibi çalışkan arkadaşıyla Bursa'nın güzel ve sıhhatli bir planını dahi yapmıştır.

Yoksul ve yetim çocukların eğitim ve öğretimine destek olmak amacıyla 30 Mart 1863'de"Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye" adlı dernek kurulur. Derneğin kurucularından birisi Gazi Ahmed Muhtar Paşadır. Türkiye tarihinin eğitim alanındaki ilk sivil örgütlenme örneği olur. Günümüze kadar gelen dernek Darüşşafaka adı ile hizmet vermektedir. Fransızca bilen Ahmed Muhtar Paşa Devlet adamlığı ve askerliğinin yanında ilimle de meşgul olmuş en çok matematik ve  astronomi üzerinde çalışmıştır. Bundan dolayı kendisine 'Büyük matematikçi' ve 'Büyük Astronomi Alimi' unvanları verilmiştir.

(Darüşşafaka'nın kuruluşu anısına basılan pul)

1914 yılına gelindiğinde Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın hastalığı oldukça ilerler Tek resmi görevi olan Ayan üyeliğini dahi yapamaz duruma gelir. Uzun zamandan beri çektiği rahatsızlık sonucu 21 Ocak 1919'da İstanbul Fener yolundaki evinde Seksen yaşında hayata gözlerini yumdu. Gazi Ahmed Muhtar Paşa'nın cenazesi 23 Ocak 1919'da büyük bir Resmi Törenle Fatih Sultan Mehmet Türbesi civarında toprağa verildi.

Gazi Ahmed Muhtar Paşa yaşamı boyunca pek çok eser yazdı. Bunlar ;

Güzide-i Tarih-i Osmani, Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, 1883.

Riyaz ül-Muhtar: Mirat-ül Mikat ve el-Edvar, Bulak Matbaası, 1885

İstimdad, Matbaa-ı Ceride-i Askeriye, 1887.

Islah-ül Takvim, Matbaat Muhammed Afnadi Mustafa, 1891.

La Réforme du Calendrier, E. J. Brill, 1893.

Muhteriat-ı Cediden Çapı Büyük Seri Ateşli Toplar, Mekteb-i Fünun-ı Harbiye Matbaası, 1893.

Dumansız Barutlar, Matbaa-yı Askeriye, 1894.

Tedris-i Lisan-i Ermeni, Matbaa-i Tigran Civelekyan, 1897.

Ayad-i Mefahir-i Milliye-i Osmaniyeden Osmanlılığın Avrupada tarz-i tesisi yahut Feth-i Celil-i Kostantiniye, Tahir Bey Matbaası, 1898.

Deniz ve Sahil Muharebelerinin, Karabet Matbaası, 1898.

Ahvalname-i Müellefat-i Askeriye-i Osmaniye, Tahir Matbaası, 1898.

Rehber-i Umran, Tahir Bey Matbaası, 1900.

Rehber-i Muzafferiyat-i Bahriye: yahut Deniz ve Sahil Muharebelerinin Vesait ve Kavaid Esasiyesi, Karabet Matbaası, 1900.

Hikmet-i Tefekkür, Mensur: Mecal-i Fikret, Manzum?, Mahmut Bey  matbaası, 1902

St. Gotard'da Osmanlı Ordusu: 1073-75 Seferinin Vakayi-i Esasiyesi, Esfar-ı Osmaniye hatıraları, Kütüphane-i İslam ve Askeri, 1908.

Atabe-i Bülend Mertebe-i Hazret-i Hilafet Penahiye bir Arıza, Teşil-i Tıbaat Matbaa ve İdaresi, 1910.

Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Evveli, Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1912, Yeni Baskısı: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996,

Sene-i Maliyenin Hicri Sene-i Şemsiye ile İstibdaline Dair, Matbaa-i Ebüzziya, 1912.

Takvimü's-sinin, 1915, Yeni Baskısı: Genel Kurmay Başkanlığı, Ankara, 1993.

İstimali Tekerrür Eden Takvim-i malı, Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, 1916.

Serair ül-Kur'an fi tekvin ve ifna ve iadet il-ekvan, Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1920

Serair ül-Kuran, Darülhilâfet ül-Aliye Evkaf-i Islamiye Matbaasi, 1920.

Kaynakçalar :

*Resimli Tarih Mecmuası, Sayı 12, Aralık 1950

*Bir Osmanlı Paşası Ve Dönemi Gazi Ahmed Muhtar Paşa-Dr Rifat Uçarol-Milliyet Yayınları LTD.ŞTİ Yayınları Ocak 1976

*Bursa Kütüğü Cilt 4 /Kamil Kepecioğlu-Bursa Kültür Sanat Ve Turizm Tic A.Ş/Bursa Kitaplığı

*Anılar -2 Sergüzeşt-İ Hayatım'ın Cild-İ Sanisi /Ahmed Muhtar Paşa