Bir Cumhuriyet savaşçısı... Köy Enstitüleri mimarlarından aydınlık insan Sıtkı Akkay

Asuman Kurt Öge

Ülkemizin en büyük problemlerinden biri olan eğitim sistemimiz günümüzde karmakarışık, akıllara ziyan bir halde sürekli değiştirile dursun, bundan 78 yıl önce, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin evlatları Köy Enstitülerinde eğitim almaya başlamıştı. Anadolu'nun aydınlanma süreci olarak değerlendirebileceğimiz köy enstitüleri, hem okuma yazma oranını artırmak hem de öğretmen yetiştirmek amacıyla açılmıştı. 17 Nisan 1940'da Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel döneminde kanunlaşan "Köy Enstitülerinin mimarı" İlköğretim Genel Müdürü, Öğretmen İsmail Hakkı Tonguç'un yasa çıkmadan önce, 1936'da Eskişehir'de açtığı Eğitmen Kursu, Köy Enstitüleri'nin ilki olarak bilinir.

  1941'de, köylerde çalışacak sağlık memurlarının ve ebelerin de köy enstitülerinde eğitilmeleri kararı alınmıştı. 1946 yılına gelindiğinde farklı yerlerde 21 köy enstitüsü bulunuyordu. Bunlara öğretmen yetiştiren okul ise Ankara'daki Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü idi.

 Peki, ne oldu da bu enstitüler kapatıldı? Provokatörler mi, dış güçler mi?

 Köy ağaları üzerinden yapılan siyasette bu okulların komünist yetiştirdiği görüşü siyasetçiler üzerinde baskıya dönüşünce 1947 yılının 27 Kasım'ında Ankara'da eğitim veren Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü kapatıldı. Diğer 21 enstitü ise işlevsizleştirildi...

 Anadolu'nun çeşitli yerlerine gitmekten çekinmeyen idealist onlarca öğretmen, açılan köy enstitülerinde vatan sevdalısı, tarımla iç içe, sanat, edebiyat ve sporla büyüyen nesiller yetiştirdi. Köy enstitülerinde verilen eğitim herkesin eşit koşullarda, ilgi ve yeteneklerine göre, üretkenliğe yönlendirildiği bir eğitim sistemi oldu, örnek bir modeldi...

 Hal böyleyken Köy enstitülerine emek vermiş isimleri hafızalara kazınmış pek çok eğitimci var elbette. Bu isimlerden biri Bursa'da Milli Eğitim Müdür Yardımcılığı yapmış ve bu şehirde vefat etmiş, Savaştepe Köy Enstitüsü Kurucu Müdürü, Sıtkı Akkay... 

HAYATI HAKKINDA       

 1898 yılında Sivas'ta doğan Sıtkı Akkay lise son sınıfta okuldan alınarak 6 aylık bir eğitimden sonra Çanakkale Savaşı'na katıldı. Savaşın bitiminin ardından Suriye cephesine gönderildi. Üç yıl İngilizler tarafından tutsak edildi.  Serbest kaldıktan sonra memleketine dönen Akkay, 1 yıl Sivas Öğretmen Okulu'nda eğitim aldı.

  Öğretmenlikteki ilk görevi Bünyan Merkez Okulu Başöğretmenliği oldu. 1926'ya kadar çeşitli okullarda öğretmenlik ve yöneticilik yaptı. 1926'da ilköğretim müfettişi olmuştu. 13 sene buyunca Kayseri, Mersin, Osmaniye, Silifke, İzmir ve Ödemiş'te bu görevini sürdürdü. Kasım 1939'da İzmir Teftiş Şefliği'ne atandı.

Ege'de bulunduğu yıllarda İsmail Hakkı Tonguç'un ilişkide bulunduğu çevrede yer almıştı. Çalışkan, vatansever ve dürüstlüğü ile güven veren bir kişi olan Akkay,Tonguç'un da güvenini kazanmış ve eğitim seferberliği hareketinde aktif görev almıştı.

SAVAŞTEPE YILLARI

 16 Nisan 1940 yılında Savaştepe'ye gitti. Burada Eğitmen Kursu ve Köy Enstitüsü açma görevi kendisine verilmişti. İkinci Dünya Savaşı yıllarıydı ve koşullar oldukça olumsuzdu. Öğrenci yoktu, okul yoktu, hatta okul kuracak arazi yoktu. Mayıs ayında bir kahvenin üst katında eğitmen kursu 80 öğrenci ile açılmıştı. Haziran ayında da 40 enstitü öğrencisini ilkokulun alt katına ve bir mescide yerleştirdi.

 Burada yaşayan insanlar genellikle kapalı düşünce yapısına sahipti ve bu insanları eğitim seferberliği için ikna etmek oldukça güç bir işti. Sıtkı Akkay inandırıcı konuşmaları ve samimi tavırları ile enstitü için 6 yüz dönüm arazi sağladı. Dört ay içerisinde eğitmen ve öğrenci dayanışması ile 3 yüz öğrencinin ihtiyaçlarını karşılayacak binaların yapımı tamamlanmıştı. Bir iki yıl içinde tüm tefrişatı tamamlanmış, bin öğrencinin eğitim gördüğü bir kurum yaratılmıştı ve bu kurumun taşından kumuna, kapısından penceresine öğrencileriyle beraber Sıtkı Akkay'ın emeği vardı...

 Sıtkı Akkay anılarında o günleri şöyle anlatmıştır: "1 Eylül 1940'da inşa işlerine başlamak üzere tahsisat geldi. 4 Eylül 1940'da köyün eski mezarlığında tek katlı, tek odadan ibaret, çok amaçlı kullanımı olan bina yapmayı kararlaştırdık. 7 Eylül 1940'da Umum müdürümüz İsmail Hakkı Tonguç köyümüzü ve enstitümüzü görmeye geldi. Yapmayı düşündüğümüz binaların yerini, projeleri ve inşaat malzemelerimizi inceledi. Yapı işlerimizin süratlendirilmesi için gerekli tedbirler aldılar. Bu arada 250 öğrenci daha almak için emir almıştık. İtiraf etmeye mecburum ki inşaat hususundaki bilgilerimiz zayıf, tecrübelerimiz yok denecek kadar azdı. Buna rağmen yalnız irade kuvvetimize güvenerek bütün hızımızla inşaata başladık. Eskişehir- Çifteler Köy Enstitüsü'nden 22 kişilik bir öğrenci grubu yardımımıza geldiler. Büyük gayret ve fedakarlıkla çalıştılar. Onların yol gösterici hizmetlerini, yardımlarını Enstitümüz her zaman şükranla anar. Dört ay içinde 300 öğrencinin her türlü ihtiyacını karşılayacak bir okul binası ile, bir yemekhane, bir mutfak, hamam, çamaşırhane ve bir idare binası yaparak içerisine girdik. Binalarımız bir sathı mailde 10 yıl önce terk edilmiş mezarlık üstüne yapıldı. Burası Enstitümüzün bir kısmını teşkil etmektedir."

AYRILIK VAKTİ

Bir yanda ülkenin aydınlanma sürecine katkıda bulunmak için tüm varlığını ortaya koyan insanların varlığı, diğer yanda bu süreci baltalamak isteyen kötü niyetlilerin söylemleri vardı... Tabi bunlardan Akkay da nasibini aldı. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer Sıtkı Akkay'ı Ankara'ya çağırarak ona Bakanlık Müfettişliği görevini önerdiğinde İsmail Hakkı Tonguç ile ilgili olumsuz ifadede bulunmasını istedi. Tahmin edilebileceği gibi Akkay bu isteği reddetti. Savaştepe'ye döndüğünde enstitüye bakanlıktan müfettişler gönderilerek denetim yaptırıldı ve olumsuz rapor Ankara'ya gitti...

  Sonra mı? Sıtkı Akkay'a Bursa Milli Eğitim Müdür Yardımcılığına atandığına dair karar yazısı geldi. 26 Haziran 1947 tarihi Sıtkı Akkay'ın Savaştepe Köy Enstitüsünden ayrılarak trene bineceği gündü. İşin asıl garip tarafı ise tüm öğretmen ve öğrencilere Akkay'ı uğurlamak için istasyona gitmeleri yasaklanmıştı. Hatta gidenler hakkında yasal işlem yapılacaktı. Buna rağmen Savaştepeliler trenin gelmesine daha saatler varken akın akın istasyona gitti. Ortalık göz alabildiğine insan kaynıyordu. Tren kalkarken öğrenciler ve halk hep bir ağızdan Sıtkı Akkay'ın en sevdiği Türkü olan Emirdağı'nı söylemeye başlamıştı...

SÜRGÜNLER ŞEHRİ BURSA'DA

Tarihte yazılanlardan biliriz ki Bursa bir sürgün şehriydi. İsmail Akkay'da bir nevi sürülmüştü Bursa'ya... Önce ailesini getirmedi. Uzun süre kiralık ev aradı ama "komüniste ev verilmez" dediler. Savaştepeli bir arkadaşının ısrarlarına dayanamayıp bin bir zahmetle borç harç oldukça harap bir ev aldığında da "Enstitüde yükünü tutmuş" dediler... (Gariptir insanlık; iyilik üzerine yapılan işleri genellikle takdir etmeyi bilmezken, kötülemeyi sever...) Sonrasında ailesini de Bursa'ya getirdi...

 Kendisi paraya pula değer vermeyen, kamu malını gözü gibi koruyan bir insandı. En ağır, en kirli işleri yapmaktan hiç gocunmayan, her zaman üreterek değer yaratılabileceğini söyleyen biriydi Akkay... Köy enstitülerinde de uygulanan, bilgiye, deneyime, işe önem verme kavramları Sıtkı Akkay'da hayat buluyordu.

KABRİ EMİRSULTAN'DA

Bu arada, 13 Temmuz 1963'de Bursa Milli Eğitim Müdür Yardımcılığı görevinden yaş haddinden ötürü emekliye ayrılan Sıktı Akkay, 1978 yılında vefat etti. Akkay'ın vefatı, başta Bursa olmak üzere bütün milli eğitim camiasını derin bir üzüntüye boğdu. Emirsultan Mezarlığı'nda toprağa verilen Akkay'ın daha sonra öğrencileri tarafından, görev yaptığı Savaştepe Enstitüsü'nün bulunduğu alana büstü dikildi. Savaştepe Belediyesi tarafından da adı ilçedeki bir caddeye verildi.

Öte yandan bu yılın nisan ayında Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği, Nilüfer Kent Konseyi ve Nilüfer Belediyesi tarafından '78. Yılında Sönmeyen Işık Köy Enstitüleri' programı kapsamında düzenlenen Oratoryo ile Savaştepe Köy Enstitüsü'nün Kurucu Müdürü Sıtkı Akkay anıldı. Şehrengiz Dergisi olarak Sıtkı Akkay'ı ve anma programını geç de olsa sayfalarımıza taşımanın huzurunu yaşarken, bu vesile ile bu değerli insanımızı rahmetle anıyoruz.

Kaynaklar:

-Bilge İnsan Sıtkı Akkay, Bahattin Fırtına- Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği Yayınları,

-www.savastepe.bel.tr