Kooperatifçilik ve Atatürk

'Tarım Market, Üreticiden Tüketici' başlıklı 22 Mayıs tarihli köşe yazımda küresel ısınma nedeniyle gündemde olan gıda krizini, koronavirüs salgınının öne çektiğini vurgulamıştım. Üretim ve tüketim kooperatiflerinin önemini gündeme getirmiş ve Bursa'da 'Kooperatifler Birliği' kurulması yönünde bir çalışma olduğuna değinmiştim. İşte bu oluşuma öncülük eden isimlerden biri de İsmail Kaya.
Bosch Tüketim Kooperatifi başkanlığını yapan İsmail Kaya, aynı zamanda Aralık 2018'de kurulan "SS Bursa Üreticiden Tüketiciye Hizmet ve İşletme Kooperatifi"nin (BUTİK) de kurucu başkanı.
Kaya, BUTİK'in kuruluş amacını şöyle özetliyor:

 "Amacımız üretim kooperatiflerinin, kadın üreticilerin ve engelli vatandaşlarımızın ürettikleri her türlü ürünü, aracısız tüketiciye ulaştırmak. Böylelikle üreticilerin emek ve alın terinin karşılığını bir nebze olsun vermek ve tüketicinin de olması gereken fiyattan ürün almasını sağlamak istiyoruz. Bu yolla üretimi teşvik ederek zenginliğin tabana yayılmasını sağlamayı hedefliyoruz.

Türkiye'de üst birlikler de dâhil, üretim kooperatifleri ile projemizi paylaştık. Bakanlığımıza projemizi verdik, sonuç çıkmasa da ümidimizi kaybetmedik. AB Sivil Düşün'e de aynı projemizi verdik ve 1 hafta Lübnan'a oradaki kooperatiflerle proje çalışmasına gönderildik.

BUTİK'i bir toplumsal fayda olarak düşünüyoruz. 11 yıldır aktif olarak tüketim kooperatifi yöneticiliği yapıyorum. 8 yıldır da başkanlığını üstlendim. Tecrübemi toplumla paylaşmak istiyorum. 10 yıl sonra enerjim olmayabilir."

Belediyeler ile de projelerini paylaşmışlar. Nilüfer Belediyesi'nden yer istemişler, Agora'da yer verilmesi gündeme gelmiş, net bir şey yok. İsmail Kaya diyor ki; "Güven sorunu varsa, belediyeden bir denetçi atanabilir. Biz birlikte çalışmaya hazırız."

Türkiye'de üretim ve tüketim kooperatifleriyle işbirliği yapan, destek olan, ürünü ve hizmet temin eden belediyeler var. Bursa'da da belediyelerin üretim ve tüketim kooperatiflerine destek olması gerekiyor. Mevzuat buna uygun.

CUMHURİYET'İN İLANINDAN ÖNCE KOOPERATİFÇİLİK

Önceki yazıda Türkiye'de kooperatifçiliğe kısaca değinmiştim. Bu defa Ticaret Bakanlığı sitesinde yer alan Türkiye'de kooperatif tarihçesinin Atatürk dönemini özetleyeceğim.

Türkiye'de kooperatifçilik Meclis'in açılışından 5 ay sonra 1920 Eylül'ünde gündeme gelir ama yasalaşamaz. Tarım kredi kooperatifleri gibi olan Köy Bankaları Kanunu da 1922'de Meclis'ten geçmez. Muhtemelen Meclis'teki tüccar, eşraf ve köy ağaları engellemiştir.
10 Eylül 1921'de ise Zonguldak Ereğli kömür havzasında işçileri Levanten patronların zulmünden korumak üzere "İhtiyat ve Teavün Sandıkları" yasalaşır.
Cumhuriyet ilan edilmemişken, 17 Şubat - 4 Mart 1923'te düzenlenen İzmir İktisat Kongresi'nin en önemli konulardan biri de 'Kooperatifçilik' olur. Atatürk kooperatifçiliği önemsemektedir.

ATATÜRK'ÜN KOOPERATİFÇİLİĞE DESTEĞİ

Mustafa Kemal Atatürk, tüm karşı çıkışlara rağmen kooperatifçiliği savunur. Kongreden 15 gün sonra Atatürk'ün onayı ve talimatıyla 19 Mart 1923'te "Kooperatif Şirketler" adlı kitap yayımlanır. Kitabın son bölümünde ise köy öğretmenlerine kooperatifçiliğin gelişmesi için önemli görevler düştüğüne yer verilir. (Köy Enstitüleri köylülerin kooperatiflere ortak olmasını sağlar.)

Yine, Cumhuriyet'in ilanından önce Ziraat Bankası tarafından kredi verilmesi de hüküm altına alınan 97 maddelik  "İstihsal Alım Satım Ortaklık Kooperatifleri Nizamnamesi" çıkartılır. Buna göre 1928 yılında kadar kurulan 40 kooperatif arasında Bursa'da 'Sebze ve Konservecilik' kooperatifleri de yer alır. 

CUMHURİYET'İN İLANINDAN SONRA
Cumhuriyet'in ilanından sonra çıkartılan 5 Ocak 1924'teki Kara Ticareti Kanunu ile 1926'daki Türk Ticaret Kanunu'nda kooperatifler yer alır.  Üniversitelerde kooperatifçilik ders olarak okutulmaya başlanır.

1 Nisan 1924 tarihinde ilk tarım kooperatifi kanunu olan "İtibari Zirai Birlikleri Kanunu";  5 Haziran 1929'da "Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu" çıkartılır. Bu kanuna dayanılarak, 1935 yılı sonuna kadar 67 bin 332 ortağı olan 668 zirai kredi kooperatifi kurulur.

Atatürk 1 Kasım 1929'da TBMM'de yaptığı açılış konuşmasında, kooperatif örgütlenmesinin kendisini mutlu ettiğini ve ülkenin her tarafına yayılması gerektiğini vurgular. 1930 yılsonunda başlayan ve 21 ili kapsayan yurt gezisinde gittiği yerlerde kooperatifçiliğin önemini anlatır,  eleştirenlere karşı savunur.

Kooperatifçilik 1931 yılında toplanan 3. CHP kongresinde parti programına girer ve 1935 yılındaki kongrede ise kapsamı genişletilir.
Atatürk kooperatifçilik üzerine süren tartışmalara Türk Kooperatifçilik Cemiyeti'nin kurulması talimatını vererek müdahale eder. 20 Mayıs 1931'de kurulur.
1935 yıllarında "Tarım Satış Kooperatifleri Kanunu", " Tarım Kredi Kooperatifleri Kanunu" ile kredi temini için 1937'de TC Ziraat Bankası ve Halk Bankası yasaları da çıkartılır. Daha pek çok yasal düzenleme yapılır.

Atatürk 1936 yılında bizzat Tarım Kredi Kooperatifi kurarak yol gösterici olur. Özetle Mustafa Kemal Atatürk Türkiye'de modern kooperatifçiliğin kuruluşuna öncülük etmiş, desteklemiş, uygulamaya geçirmiş ve savunmuştur. Kooperatifçilik bir Atatürk mirasıdır...